Γιατί μας είναι δύσκολο να αλλάξουμε και τι μπορούμε να κάνουμε γι' αυτό;

Αλλάζει ο άνθρωπος;

Τι είναι αυτό που άλλους τους κάνει πιο ευαίσθητους κι άλλους πιο αποφασιστικούς στο να αντιμετωπίσουν τον εαυτό τους και τη ζωή? Γιατί μερικοί άνθρωποι είναι καταδικασμένοι στο να ακολουθούν νευρωτικά πρότυπα σκέψης και συμπεριφοράς, ενώ άλλοι είναι απαλλαγμένοι από τέτοιες αντιδράσεις? Και, το πιο σημαντικό, γιατί είναι τόσο δύσκολο να απαλλαγούμε από τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας μας που αποτελούν εμπόδιο για την ευημερία μας?

«Το να είσαι άνθρωπος, δεν είναι γεγονός, αλλά καθήκον». (Soren Kierkegaard)

Όπως πολλοί άλλοι πριν απο αυτόν, έτσι κι ο Kierkegaard, ήξερε πως η ζωή είναι μια συνεχής σειρά απο προκλήσεις. Κάποιοι άνθρωποι, από μικρή ηλικία, αναπτύσσουν προσωπικότητες και πρότυπα συμπεριφοράς που τους βοηθούν να αντιμετωπίσουν με τόλμη τις προκλήσεις της ζωής. Οι περισσότεροι απο εμάς όμως, αναπτύσουμε συμπεριφορές οι οποίες μας εμποδίζουν να εξελιχθούμε. Αυτές οι συμπεριφορές μας κάνουν να θέλουμε να αποφύγουμε τις προκλήσεις της ζωής και μας παραπέμπουν σε μια μορφή παθητικής ύπαρξης η οποία, εν τέλη, το μόνο που παράγει είναι μια βαθιά λύπη για μια ζωή που δεν ζήσαμε. 

Θα συζητήσουμε γι’ αυτά τα ζητήματα εστιάζοντας στο ψυχολογικό φαινόμενο που είναι γνωστό ως αντίσταση, ή με άλλα λόγια, την αδυναμία πολλών ανθρώπων να αλλάξουν θετικά τη ζωή τους.

Ο ρόλος που παίζει η παιδική ηλικία.

Για να καταλάβουμε γιατί η αλλαγή του εαυτού μας μπορεί να είναι τόσο δύσκολη, πρέπει να συζητήσουμε το ρόλο που παίζει η παιδική ηλικία στην ψυχολογική μας ανάπτυξη. Στην ψυχολογία υπάρχουν αμέτρητοι τομείς που οι ψυχολόγοι δεν τα βρίσκουν και τσακώνονται. Σε ένα πράγμα όμως όλοι συμφωνούν. Στον τεράστιο αντίκτυπο που έχουν τα παιδικά και εφηβικά μας χρόνια στη λειτουργία μας ως ενήλικες. «Η αρχή», έγραψε ο Πλάτων, «είναι το πιο σημαντικό κομμάτι κάθε εργασίας, ειδικά στην περίπτωση ενός νεαρού και τρυφερού πράγματος. Γιατί αυτός είναι ο χρόνος κατά τον οποίο διαμορφώνεται ο χαρακτήρας" (Πλάτωνας, Η Δημοκρατία).

Χιλιάδες χρόνια μετά, ο άγγλος ποιητής William Wordsworth εκφράζει την ίδια ιδέα με τη διάσημη φράση του «Το παιδί είναι ο πατέρας του ανθρώπου».

Η προσαρμοστική λειτουργία

Οι σκέψεις και οι συμπεριφορές που μας χαρακτηρίζουν ώς ενήλικες, έχουν ρίζες στην παιδική μας ηλικία. Αυτό που είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε, είναι ότι οι συμπεριφορές και οι αντιδράσεις μας που αποδείχθηκαν επιβλαβής κατα τη διάρκεια της ζωής μας, δηλαδή αυτά που κάνουμε και λέμε τα οποία δεν εξυπηρετούν ούτε εμάς αλλά ούτε και τους γύρω μας, είναι αποτελέσματα μιας προσαρμοστικής λειτουργίας. Δηλαδή όταν υιοθετήσαμε αυτές τις συμπεριφορές για πρώτη φορά, ήταν μια προσπάθεια του μυαλού μας, να μας προστατεύσει απο αυτό που γινόταν γύρω μας και μας πονούσε. Να σου δώσω ένα παράδειγμα απο την προσωπική μου ζωή. Όταν βρίσκομαι σε ένα περιβάλλον που δε μου αρέσει, ή όταν κάνω κάτι και νιώθω πίεση, αυτό που πολλές φορές κάνω είναι να κουνάω το πόδι μου πάνω-κάτω. Σε τέτοιες στιγμές είναι πολύ εύκολο να εκνευριστώ με κάτι και να βρίσω ή να πω κάτι απότομα σε κάποιον χωρίς απαραίτητα να φταίει. Βασικά έχω κάποιου είδους ξέσπασμα που μετά θα το μετανιώσω. Τι πραγματικά όμως συμβαίνει μέσα μου σε υποσυνείδητο επίπεδο?

Τι συμβαίνει στο υποσυνείδητο μου;

Ένας ψαγμένος θεραπευτής δε θα εστίαζε πρώτα ούτε σε αυτά που λέω, ούτε σε αυτά που κάνω. Θα εστίαζε στο κούνημα του ποδιού. Δηλαδή...Τι είναι αυτό που μετατρέπει ένα ψυχολογικό ερέθισμα σε μια σωματική αντίδραση?  Θα μου έλεγε λοιπόν οτι αυτό είναι μια μορφή κινητικής ενέργειας που έχει αποθηκευτεί στο σώμα μου απο την παιδική ηλικία ώς αποτέλεσμα μιας τραυματικής εμπειρίας απο την οποία ήθελα αλλά δε μπορούσα να ξεφύγω. Και θα είχε απόλυτο δίκιο. 

Αυτή η εμπειρία λοιπόν, έμαθε το σώμα μου να αντιδρά με κινηση ώστε να αποφύγω παρόμοιες τραυματικές εμπειρίες στο μέλλον. Αυτό που συμβαίνει όμως εδώ είναι το εξής. Το σώμα μου έχει μάθει να επαναλαμβάνει μια αντίδραση η οποία στηρίζεται σε αυτό που χρειαζόμουν τότε- δηλαδή να φύγω μακριά απο κάτι τραυματικό. Αυτή η αντίδραση βγαίνει ασυναίσθητα με τον εξής τρόπο. Το υποσυνείδητό μου με κάνει να ξανανιώθω τα ίδια συναισθήματα με τότε, ενεργοποιώντας έτσι το ψυχολογικό ερέθισμα που μετατρέπεται σε κινητική ενέργεια. Με άλλα λόγια, όλη η αντίδραση μου έχει κωδικοποιηθεί σε ενα συναίσθημα. Το οποίο δεν ελέγχω. Του οποίου τις αντιδράσεις στο σώμα μου καλούμαι να μετριάσω. Για παράδειγμα ας πούμε οτι βρίσκομαι σε μια συνέντευξη για μια καινούρια δουλειά. Ίσως αρχίσω να νιώθω άβολα γιατί είναι μια κατάσταση στη οποία κάποιος άλλος έχει τον έλεγχο.

Αυτό ίσως με κάνει να νιώσω παγιδευμένος κι αυτό ακριβώς είναι και το συναίσθημα που έχει κωδικοποιήσει την αντίδραση του να θέλω να φύγω μακριά απο κάτι που δεν ελέγχω, γιατί ίσως να καταλήξει σε τραύμα, όπως τότε. Το πόδι μου θα αρχίσει να πηγαίνει πάνω κάτω. Το μυαλό μου θα ξέρει οτι δεν υπάρχει κίνδυνος τραυματικής εμπειρίας αλλά δε θα μπορεί να πείσει το σώμα μου να ηρεμήσει. Θα αρχίσω να αγχώνομαι, να αναπνέω γρήγορα, να μη μπορώ να φανώ έτσι όπως θέλω στη συνέντευξη, κι ένας φαύλος κύκλος άγχους θα ξεκινήσει. Με άλλα λόγια, πολύ συχνά τα τρέχοντα προβλήματά μας είναι οι λύσεις που επινοήσαμε σε προηγούμενα προβλήματα ζωής.

Μοτίβα Αυτοάμυνας και Αυτοκαταστροφής

 Αυτό το φαινόμενο των λύσεων που γίνονται προβλήματα ή, όπως το χαρακτήρισε ο Φρόιντ, τα μοτίβα αυτοάμυνας που γίνονται μοτίβα αυτοκαταστροφής, είναι εξαιρετικά ψυχοφθόρα και μας εξηγούν γιατί υιοθετούμε συμπεριφορές και αντιδράσεις οι οποίες, με την πάροδο του χρόνου, αναστέλλουν σημαντικά την ικανότητά μας να αλλάξουμε και να βελτιωθούμε. Για παράδειγμα, όταν κάποιο άτομο είναι υπερβολικά ντροπαλό ή όταν δεν έχει εμπιστοσύνη στον εαυτό του, μπορεί αυτό να κρύβει μια προσαρμοστική συμπεριφορά απο την παιδική ηλικία, η οποία το βοήθησε να αποφύγει αντιπαραθέσεις με αυστηρούς γονείς οι οποίοι μπορεί να το κατέκριναν, ή και να το έδερναν εαν τους πήγαινε κόντρα. 

Αυτή η συμπεριφορά λοιπόν γίνεται ακατάλληλη αν τη συνεχίσουμε μέχρι την ενηλικίωση και γενικεύσουμε την εφαρμογή της σε καταστάσεις όπου απουσιάζει το ενδεχόμενο κακοποίησης. Συχνά λοιπόν συναντούμε νευρωτικές αντιδράσεις, ή ακόμη και κάποιες μορφές ψυχωτικών αντιδράσεων, σε άτομα τα οποία δεν έχουν κανένα βιολογικό ελάττωμα. Απλά έτυχε να είναι θύματα σε τραυματικές εμπειρίες στις οποίες δεν είχαν κανένα έλεγχο.

Ο ψυχολόγος Michael Mahoney έγραψε κάποτε «Κοιτάξτε σχεδόν οποιαδήποτε μορφή χρόνιας ψυχολογικής δυσλειτουργίας, εθισμός, αγοραφοβία, ανορεξία, άγχος, βουλιμία, κατάθλιψη, παχυσαρκία, παράνοια, εμμονή, καταναγκασμός, ακόμη και σχιζοφρένεια. Όλα μπορούν να θεωρηθούν ως επώδυνες λύσεις σε αυτοάμυνα. Τείνουν να είναι βραχυπρόθεσμες λύσεις σε προβλήματα που προκαλούν πόνο και έλλειψη νοήματος. Η λύση γίνεται ένα πρότυπο, ένα καλά εδραιωμένο πρότυπο, που τα βραχυπρόθεσμα οφέλη του εξουδετερώνουν τα μακροπρόθεσμα." (Michael Mahoney, Κατασκευαστική Ψυχοθεραπεία). Αλλά παρόλο που αυτό μας εξηγήσει γιατί υιοθετούμε αυτά τα πρότυπα συμπεριφοράς, δε μας εξηγεί το γιατί τα διατηρούμε.

Γιατί αντιστεκόμαστε στην Αλλαγή;

Γιατί με άλλα λόγια αντιστεκόμαστε τόσο στην αλλαγή; Το θέμα της αντίστασης έχει συζητηθεί εδώ και πολύ καιρό με κάποιους να το θεωρούν ως το πιο σημαντικό πρόβλημα στον τομέα της ψυχολογίας. Ο Φρόιντ, για παράδειγμα, ο οποίος στην αρχή της καριέρας του γοητεύτηκε από τη δυνατότητα της ύπνωσης να θεραπεύσει τους ασθενείς του, τελικά εγκατέλειψε αυτήν την τεχνική και όταν θέλησε να εξηγήσει γιατί έγραψε:

«Η ύπνωση δεν μας επιτρέπει να εντοπίσουμε την αιτία της αντίστασης η οποία κάνει τον ασθενή να προσκολλάται στην ασθένειά του, που εν συνεχεία τον κάνει να καταπολεμά ακόμη και την ανάρρωσή του. Ωστόσο, το ίδιο αυτό φαινόμενο της αντίστασης είναι που καθιστά δυνατή την κατανόηση της συμπεριφοράς του στην καθημερινή ζωή. " (Sigmund Freud, On Psychotherapy)

Ο Φρόιντ πίστευε ότι αυτή η τάση της προσκόλλησης σε νοσηρές ψυχικές καταστάσεις οφείλεται στην έμφυτη επιθυμία θανάτου. Ωστώσο, αυτό είναι κάτι στο οποίο άλλοι που έχουν εξετάσει το φαινόμενο της αντίστασης στην αλλαγή, διαφωνούν και δε μοιράζονται την ίδια απαισιόδοξη άποψη του Φρόιντ. 

Η Αντίσταση ως μηχανισμός επιβίωσης.

Τις τελευταίες δεκαετίες, επιστήμονες και θεραπευτές έχουν αρχίσει να συγκλίνουν στη ιδέα οτι αυτή η αντίστασή μας στην αλλαγή δεν είναι κακή προσαρμογή, αλλά αντικατοπτρίζει έναν σημαντικό μηχανισμό για την επιβίωσή μας. 

Έτσι όπως τα όργανα του σώματός μας είναι ανθεκτικά και προσαρμόζονται σε αλλαγές που έχουν να κάνουν με τη λειτουργία τους, έτσι λοιπόν και αυτή η αντίσταση είναι μια δύναμη που θέλει να μας βοηθήσει στο να είμαστε πιο προσαρμοστικοί στις προκλήσεις του περιβάλλοντος. Αυτό υπάρχει για έναν πολύ συγκεκριμένο λόγο. Κι αυτός είναι οτι χρειαζόμαστε μια συμπαγή αίσθηση του εαυτού μας, του ποιοί είμαστε, για να λειτουργήσουμε σωστά.

Η ταυτότητά μας και η αίσθηση του Εαυτού

Οπότε, ενώ μερικές φορές θα θέλαμε να μπορούσαμε να αλλάζουμε την προσωπικότητά μας τόσο εύκολα όσο αλλάζουμε τα ρούχα μας, εαν πραγματικά το κάναμε θα ήταν περισσότερο κατάρα, κι όχι ευλογία όπως νομίζουμε. Διότι εαν το καταφέρναμε, αυτό θα σήμαινε οτι έχουμε μια πολύ αδύναμη αίσθηση του εαυτού μας και θα μας ήταν πολύ δύσκολο να λειτουργήσουμε σωστά στον κόσμο και στην πραγματικότητα γύρω μας. Πολλές ψυχολογικές διαταραχές, όπως η οριακή διαταραχή προσωπικότητας, είναι το αποτέλεσμα μιας αδύναμης αίσθησης του εαυτού. Μιας αδύναμης ταυτότητας.

Το γεγονός ότι η αλλαγή των βασικών στοιχείων της προσωπικότητάς μας είναι ένα δύσκολο έργο θεωρείται ως προσαρμοστικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης, ή όπως εξηγεί ο Mahoney:

«Πολλοί άνθρωποι δεν αλλάζουν ή δεν αλλάζουν πολύ, επειδή στην ουσία είμαστε συντηρητικά πλάσματα. Αυτό δεν είναι δικό μας λάθος. Είναι αποτέλεσμα της διατήρησης της ίδιας της ζωής. Η συνοχή και η συνέχεια είναι ενσωματωμένα στη στήριξη της ζωής και δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι αυτά τα θέματα εκφράζονται και στην ψυχολογική μας ζωή. . . Δεν επιδιώκουμε την τάξη, αλλά μας είναι αναγκαία. Οργανώνουμε τη ζωή μας γύρω από συστήματα δραστηριοτήτων και προστατεύουμε τα πρότυπά μας και τα μοτίβα μας, όσο οτιδήποτε άλλο" (Michael Mahoney, Κατασκευαστική Ψυχοθεραπεία). Τι σημαίνουν όλα αυτά λοιπόν?

Είμαστε καταδικασμένοι στο να μη μπορούμε να αλλάξουμε?

Είμαστε καταδικασμένοι να μας βασανίζουν συνέχεια τα ίδια και τα ίδια? Για να απαντήσω σε αυτό το ερώτημα, ήρθα στη Μονεμβασιά. Εδώ είναι ο τόπος του σπουδαίου μας ποιητή Γιάννη Ρίτσου. Το πέτρινο καράβι όπως την ονόμασε. Στο βιβλιό του Τέταρτη Διάσταση, ο Ρίτσος γράφει

Αυτό που κρύβουμε μέσα μας είναι αυτό που πιότερο μας φανερώνει. 

Κι αυτός ακριβώς ο στίχος του Γιάννη Ρίτσου είναι που μας δίνει και το κλειδί για την απάντηση στα ερωτήματά μας. Κι αυτό που εννοώ είναι το εξής. Ενώ η αντίστασή μας στην αλλαγή εξυπηρετεί τη λειτουργία αυτοπροστασίας που περιγράψαμε, παράλληλα, δεν αποκλείει την ικανότητά μας να αλλάζουμε, και συχνά να αλλάζουμε δραστικά.

Δεν είμαστε οι φυλακισμένοι της παιδικής μας ηλικίας και η ικανότητά μας για αλλαγή υπάρχει καθ 'όλη τη διάρκεια της ενήλικης ζωής μας. Σίγουρα και η αλλαγή δεν είναι εύκολη και συχνά απαιτεί συνεχή προσπάθεια για μεγάλο χρονικό διάστημα. Επιπλέον, κατα την προσπάθειά μας να αλλάξουμε, είναι φυσικό να διανύουμε περιόδους έντονων συναισθημάτων όπως άγχος, φόβος, κατάθλιψη και αμφιβολία. Αυτά τα συναισθήματα, ωστόσο, δεν πρέπει να θεωρούνται σημάδια ότι είμαστε σε λάθος δρόμο, ούτε ότι οι προσπάθειές μας για αλλαγή είναι καταδικασμένες να αποτύχουν, αλλά πρέπει να τα αναγνωρίσουμε για αυτό που είναι - μια φυσική έκφραση της ανάγκης για τάξη και συνοχή στην ψυχολογική μας ζωή.

Αυτό που κρύβουμε μέσα μας είναι αυτό που πιότερο μας φανερώνει. Κι αν παρατηρούμε και κατανοούμε αυτό που κρύβουμε μέσα μας, όχι με το να το παλεύουμε αλλά με το να προσπαθήσουμε να το κατανοήσουμε σε βάθος, θα μας φανερώσει και το δρόμο προς την αλλαγή. Ενώ λοιπόν η αλλαγή δεν είναι εύκολη, πολύ συχνά το να μην αλλάξουμε, το να αποφύγουμε τις προκλήσεις της ζωής, το μόνο που θα μας δώσει μακροπρόθεσμα είναι περισσότερα βάσανα. 

Ο Όμηρος, ο Καβάφης, ο Ελιοτ, ο Κρισναμούρτι και χίλιοι δυο άλλοι μας έχουν πει οτι αυτό που έχει σημασία είναι το ταξίδι, κι όχι ο προορισμός. Θα ήταν συνετό λοιπόν να δούμε τη ζωή για αυτό που είναι, ένα ταξίδι που μερικές φορές είναι συναρπαστικό, μερικές φορές επικίνδυνο και πολύ συχνά αβέβαιο, ή όπως το έλεγε ποιητικά ο Fitzjames Stephen:

Το άλμα της πίστης

«Σε όλες τις σημαντικές στιγμές της ζωής έρχεται η στιγμή του άλματος της πίστης… Αν αποφασίσουμε να αφήσουμε τα ερωτήματα που μας ταλαιπωρούν αναπάντητα, αυτή είναι μια επιλογή. Αν αμφιταλαντευόμαστε μεταξύ των απαντήσεών μας, αυτή είναι επίσης μια επιλογή. Αλλά όποια επιλογή κι αν ακολουθήσουμε, το κάνουμε πάντα με τον κίνδυνο να μας κοιτά στα μάτια. Είναι σα να στέκεσαι σε ένα ορεινό μονοπάτι καλυμμένο με χιόνια και ομίχλη, και κάπου κάπου βλέπεις μονοπάτια. Κάποια από αυτά οδηγούν στο γκρεμό, κι άλλα στο καταφύγιο που ψάχνεις. Αν παραμείνεις στο ίδιο μέρος θα παγώσεις μέχρι θανάτου. Αν ακολουθήσεις λάθος δρόμο, θα κομματιστείς. Τι πρέπει να κάνεις ρωτάς; «Να είστε δυνατοί, γεμάτοι θάρρος.» Δράσε για το καλύτερο, ήλπιζε για το καλύτερο, και πάρε ό,τι βρεθεί στο δρόμο σου. Δεν υπάρχει καλύτερη αντάμωση με το θάνατο" (James Fitzjames Stephen, Liberty, Equality, Fraternity)

Εάν σου αρέσει αυτό το βίντεο, πάτησε like. Είναι μια πολύ μικρή πράξη η οποία σημαίνει πολλά για μένα. Κι άν θέλεις να λαμβάνεις παρόμοια βίντεο για το πως να σχεδιάσεις έναν καλύτερο εαυτό, τότε κάνε κλικ εδώ και κάνε εγγραφή στο κανάλι μου στο YouTube. Θα χαρώ πολύ να σε έχω στην παρέα μου.

Λοιπόν, σήμερα αναλύσαμε το γιατί μας είναι δύσκολο να αλλάξουμε και το πως οι μηχανισμοί που μας εμποδίζουν απ το να αλλάξουμε, μας δείχνουν παράλληλα και το δρόμο προς την αλλαγή. Μέχρι την επόμενη φορά που θα τα πούμε, μην ξεχνας να αναρωτιέσαι… τι είναι αυτό που με κάνει να κάνω, αυτά που κάνω?

 Δημήτρης